زخمی که در ذهن میماند
اختلال استرس پس از سانحه (PTSD): زخمی که در ذهن میماند
اختلال استرس پس از سانحه یا PTSD (Post-Traumatic Stress Disorder) یکی از اختلالات مرتبط با تروما است که پس از تجربه یا مشاهدهی یک حادثهی بسیار استرسزا، تهدیدکنندهی زندگی یا آسیبزا در فرد ایجاد میشود. این اختلال در واقع به معنای باقی ماندن اثرات روانی یک تروماست که حتی مدتها پس از پایان آن حادثه، ذهن و بدن را در حالت هشدار نگه میدارد.
حادثهای مانند جنگ، تصادف شدید، تجاوز، بلای طبیعی، خشونت خانگی یا مرگ ناگهانی عزیزان میتواند زمینهساز اختلال PTSD شود. بسیاری از افراد پس از تروما دچار ناراحتی موقت میشوند، اما اگر علائم بیش از یک ماه باقی بماند و عملکرد روزانه را مختل کند، بهعنوان اختلال استرس پس از سانحه تشخیص داده میشود.
علائم اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
علائم PTSD در افراد مختلف متفاوت است، اما معمولاً در چهار دستهی اصلی قرار میگیرند:
۱. بازتجربهی حادثه (Re-experiencing)
فرد بارها و بارها حادثه را در ذهن مرور میکند، گویی دوباره در همان موقعیت قرار گرفته است.
کابوسهای مکرر
فلاشبکها (تجربهی زندهی مجدد حادثه)
واکنشهای جسمی مانند تپش قلب یا تعریق هنگام یادآوری تروما
۲. اجتناب (Avoidance)
فرد از هرچیزی که یادآور تروما باشد دوری میکند.
اجتناب از مکانها، افراد یا گفتگوهای مرتبط با حادثه
ناتوانی در یادآوری بخشهایی از اتفاق
بیعلاقگی نسبت به فعالیتهایی که قبلاً لذتبخش بودند
۳. تغییرات منفی در افکار و احساسات
احساس گناه، شرم یا بیارزشی
دید منفی نسبت به خود یا جهان
کاهش احساسات مثبت یا ناتوانی در تجربهی لذت
۴. برانگیختگی بیش از حد (Hyperarousal)
بدن فرد همیشه در حالت آمادهباش است، گویی هنوز در خطر قرار دارد.
تحریکپذیری و عصبانیت شدید
مشکل در خواب یا تمرکز
واکنش شدید به صداها یا حرکات ناگهانی
علت بروز PTSD
بروز اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) نتیجهی تعامل میان تجربهی تروما و واکنش روانی و زیستی بدن است.
عوامل زیر در ایجاد آن نقش دارند:
ماهیت تروما: هرچه حادثه شدیدتر، ناگهانیتر یا شخصیتر باشد (مثل تجاوز یا جنگ)، احتمال PTSD بیشتر است.
آسیبپذیری فردی: سابقهی مشکلات روانی، حمایت اجتماعی ضعیف یا تجربهی تروما در کودکی خطر ابتلا را افزایش میدهد.
عوامل زیستی: تغییر در عملکرد سیستم عصبی و سطح کورتیزول (هورمون استرس) در مغز افراد مبتلا مشاهده شده است.
تشخیص اختلال PTSD
تشخیص این اختلال بر اساس معیارهای DSM-5 صورت میگیرد. برای تشخیص، علائم باید:
بیش از یک ماه ادامه داشته باشند،
در عملکرد روزمره (روابط، کار، تحصیل) اختلال ایجاد کنند،
و ناشی از مصرف مواد یا بیماری جسمی نباشند.
روانپزشک یا روانشناس بالینی از مصاحبهی بالینی و گاهی پرسشنامههای اختصاصی مانند CAPS یا PCL-5 برای ارزیابی شدت اختلال استفاده میکند.
درمان اختلال استرس پس از سانحه
درمان PTSD معمولاً چندبُعدی است و ترکیبی از رواندرمانی و دارودرمانی را شامل میشود.
۱. درمان شناختی-رفتاری (CBT)
در این درمان، فرد میآموزد افکار تحریفشدهی خود دربارهی حادثه را شناسایی و بازسازی کند. یکی از مؤثرترین انواع آن، درمان پردازش شناختی (CPT) است که به فرد کمک میکند معنای تروما را در ذهن خود بازسازی کند.
۲. درمان مواجههای (Exposure Therapy)
درمانگر فرد را بهتدریج در معرض یادآورهای تروما قرار میدهد تا مغز یاد بگیرد که دیگر خطری وجود ندارد. این روش در کاهش فلاشبکها و اجتناب مؤثر است.
۳. درمان EMDR (حرکت چشم و حساسیتزدایی)
یکی از درمانهای مؤثر PTSD است که در آن فرد با حرکت چشم و بازبینی خاطرهی دردناک، بار هیجانی تروما را کاهش میدهد.
۴. دارودرمانی
داروهای ضدافسردگی از نوع SSRI مانند پاروکستین و سرترالین برای کاهش علائم اضطراب، افسردگی و برانگیختگی تجویز میشوند.
عوارض PTSD در صورت عدم درمان
بدون درمان، اختلال استرس پس از سانحه میتواند به سایر مشکلات روانی و جسمی منجر شود:
افسردگی شدید یا افکار خودکشی
وابستگی به مواد یا الکل
اختلال خواب مزمن
مشکلات جسمی ناشی از استرس، مانند فشار خون بالا یا اختلالات گوارشی
مشکلات در روابط عاطفی و خانوادگی
زندگی با PTSD
بازگشت به زندگی پس از تجربهی تروما ممکن است دشوار باشد، اما امکانپذیر است. حمایت اطرافیان، درمان منظم و یادگیری مهارتهای تنظیم هیجان نقش مهمی در بهبود دارد. تکنیکهای آرامسازی، مدیتیشن، ورزش منظم و پیوستن به گروههای حمایتی میتواند روند درمان را تسریع کند.
جمعبندی
اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) یکی از اختلالات ترومامحور است که پس از تجربهی یک رویداد آسیبزا ایجاد میشود. اگرچه نشانههای آن دردناک و طاقتفرسا هستند، اما درمانهای روانشناختی مانند CBT، EMDR و درمان مواجههای میتوانند به فرد کمک کنند دوباره احساس امنیت و آرامش را تجربه کند.
درمان زودهنگام و مراجعه به روانشناس متخصص، کلید بازیابی کنترل زندگی است.