ناتوانی ذهنی

ناتوانی‌های ذهنی چیست؟ شناختی ساده و علمی از اختلالات رشدی ذهنی بر اساس DSM-5

ناتوانی ذهنی یا آنچه در روان‌شناسی به آن "اختلال رشدی ذهنی" گفته می‌شود، یکی از اختلالات دوران کودکی و نوجوانی است که در راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) تحت عنوان "اختلال ناتوانی ذهنی (Intellectual Disability)" شناخته می‌شود.

در این مقاله می‌خواهیم به زبانی ساده ولی علمی، شما را با این اختلال آشنا کنیم: نشانه‌ها، علت‌ها، دسته‌بندی‌ها و نحوه برخورد و درمان آن.

تعریف ناتوانی ذهنی در DSM-5

بر اساس DSM-5، ناتوانی ذهنی یک اختلال رشدی است که شامل نقص‌های قابل‌توجه در عملکردهای ذهنی (مانند استدلال، حل مسئله، برنامه‌ریزی، تفکر انتزاعی، قضاوت و یادگیری) و همچنین کاهش کارکردهای سازشی (adaptive functioning) است، یعنی فرد نمی‌تواند به‌طور مؤثر با نیازهای زندگی روزمره کنار بیاید.

برای تشخیص رسمی این اختلال، سه معیار باید وجود داشته باشد:

1. نقص در عملکردهای ذهنی

2. نقص در عملکردهای سازشی در زمینه‌های مختلف مانند ارتباط، زندگی روزمره و مهارت‌های اجتماعی

3. شروع این نقص‌ها در دوران رشد (قبل از ۱۸ سالگی)

سطوح ناتوانی ذهنی

DSM-5، ناتوانی ذهنی را به ۴ سطح تقسیم می‌کند:

1. خفیف (Mild)

• بیشترین شیوع را دارد.

• فرد ممکن است در یادگیری دروس مدرسه کند باشد، ولی در نهایت مهارت‌های روزمره مانند غذا خوردن، لباس پوشیدن یا کارهای ساده را یاد می‌گیرد.

• معمولاً می‌تواند در جامعه زندگی کند و حتی کار کند، ولی به حمایت محدود نیاز دارد.

2. متوسط (Moderate)

• فرد به آموزش‌های خاص برای زندگی روزمره نیاز دارد.

• در بزرگسالی ممکن است در محیط‌های حمایتی کارهای ساده انجام دهد.

• مهارت‌های ارتباطی محدودتر است و درک مسائل انتزاعی سخت‌تر خواهد بود.

3. شدید (Severe)

• فرد به حمایت دائمی برای بیشتر فعالیت‌های زندگی نیاز دارد.

• مهارت‌های کلامی و اجتماعی بسیار محدود است.

• یادگیری بسیار کند و وابستگی به مراقب همیشگی زیاد است.

4. عمیق (Profound)

• نیاز به مراقبت ۲۴ ساعته دارد.

• مهارت‌های حرکتی، ارتباطی و شناختی بسیار پایین است.

• اغلب با اختلالات جسمی و عصبی دیگر همراه است.

علت‌های ناتوانی ذهنی

ناتوانی ذهنی یک علت واحد ندارد و می‌تواند به دلایل مختلفی ایجاد شود. برخی از علت‌های شایع عبارت‌اند از:

• ژنتیکی (مثل سندرم داون، سندرم ایکس شکننده)

• عوامل دوران بارداری (مصرف الکل، دارو، سوء تغذیه مادر، عفونت‌ها)

• عوامل هنگام تولد (نرسیدن اکسیژن به مغز)

• عوامل پس از تولد (ضربه به سر، بیماری‌های عفونی مغز، سوءتغذیه شدید)

• محرومیت‌های محیطی و آموزشی شدید

چگونه ناتوانی ذهنی را تشخیص می‌دهند؟

تشخیص این اختلال نیازمند بررسی دقیق روان‌شناس یا روان‌پزشک کودک است. ابزارهای استاندارد مانند تست IQ و ارزیابی‌های عملکرد سازشی برای این کار استفاده می‌شوند. به‌طور معمول، نمره IQ زیر ۷۰ یکی از ملاک‌های مهم در کنار ضعف در عملکرد روزمره است.

راه‌های مداخله و حمایت

ناتوانی ذهنی درمان قطعی ندارد، اما با آموزش، توانبخشی و حمایت مناسب می‌توان کیفیت زندگی فرد را بسیار بهبود داد. برخی از رویکردهای رایج شامل موارد زیر است:

• آموزش مهارت‌های زندگی و اجتماعی متناسب با سن و سطح فرد

• کاردرمانی برای بهبود مهارت‌های حرکتی و عملی

• گفتاردرمانی برای بهبود توانایی ارتباطی

• مشاوره خانواده برای آگاهی، پذیرش و حمایت بهتر از کودک

• استفاده از محیط‌های آموزشی ویژه و معلمان آموزش‌دیده

برخورد صحیح با افراد دارای ناتوانی ذهنی

• برچسب نزنیم: ناتوانی ذهنی یک ویژگی است، نه هویت کامل یک انسان.

• صبر و مهربانی داشته باشیم: پیشرفت این افراد ممکن است کند باشد، اما ممکن است با تلاش، آموزش و حمایت مناسب به استقلال نسبی برسند.

• از تحقیر و تمسخر بپرهیزیم: کرامت انسانی در همه افراد یکسان است.

سخن پایانی

ناتوانی ذهنی پایان راه نیست. با تشخیص زودهنگام، آموزش مناسب و حمایت پیوسته، می‌توان به کودکان دارای این اختلال کمک کرد تا بیشترین توانمندی خود را شکوفا کنند. اگر فرزند، خواهر، برادر یا دانش‌آموزی با چنین شرایطی می‌شناسید، بدانید که او بیش از هر چیز، نیاز به درک، محبت و فرصت دارد.

کلمات کلیدی سئو: ناتوانی ذهنی، اختلال رشدی ذهنی، DSM-5، درجات ناتوانی ذهنی، علت ناتوانی ذهنی، درمان ناتوانی ذهنی، کودکان با نیازهای ویژه، تست IQ، تشخیص ناتوانی ذهنی، توانبخشی ذهنی